Γράφει η Ελένη Σαμπάνη

Αν με ρωτούσαν πριν από λίγες ημέρες τι σημαίνει «αυριανισμός», μάλλον θα κοίταζα με αμηχανία. Το ίδιο και πολλοί φίλοι μου, που ανήκουν στη γενιά Ζ. «Κάτι σε ηρωισμό μου κάνει», έλεγε ο ένας, «κάτι σαν περίεργη πολιτική αργκό», έλεγε ο άλλος, όταν τους ρώτησα για τη σημασία της λέξης που, προσωπικά, δεν μου έλεγε «κάτι». Πάντως αυτό που δεν περίμενα με τίποτα ήταν ότι αυτή η λέξη υπάρχει σε λεξικό και πρόκειται μάλιστα να αφαιρεθεί, καθώς δεν χρησιμοποιείται πια. «Ο αυριανισμός περιγράφει την επιθετική, λαϊκιστική δημοσιογραφία των ’80s και είναι φυσιολογικό να μην τη γνωρίζει η νεότερη γενιά», λέει στην «Κ» ο Γιώργος Παπαναστασίου, καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ και διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), το οποίο έχει την ευθύνη για το γνωστό μας Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής ή Λεξικό Τριανταφυλλίδη, όπως συνήθως λέγεται. «Η λέξη θα σβηστεί από την ανανεωμένη ηλεκτρονική έκδοση του λεξικού, καθώς ο όρος έχει ξεθωριάσει», προσθέτει.

Την ίδια στιγμή όμως άλλες λέξεις, όπως «χίπστερ» και «ντελούλου», που χρησιμοποιούνται ευρέως όχι μόνο στα σόσιαλ μίντια αλλά και στην καθημερινή επικοινωνία μας, πρόσφατα απέκτησαν το δικό τους λήμμα στα ηλεκτρονικά λεξικά της Ακαδημίας Αθηνών και των Εκδόσεων Πατάκη, αντίστοιχα.  

Η «ζωντανή» γλώσσα

Οι Ελληνες λεξικογράφοι παρακολουθούν με ενδιαφέρον την ασταμάτητη ροή νέων λέξεων που καταγράφεται στα μεγάλα αγγλόφωνα λεξικά, όπως του Κέμπριτζ και της Οξφόρδης. Εκεί, σχεδόν κάθε εβδομάδα προστίθενται νεολογισμοί που έχουν γίνει κομμάτι της γλώσσας μας ή περιγράφουν νέες τάσεις και συνήθειες. Οροι όπως parasocial (περιγράφει μια μονομερή και φανταστική σύνδεση που νιώθει κάποιος με ένα δημόσιο πρόσωπο) ή tradwife (μια σύγχρονη γυναίκα που υιοθετεί συνειδητά και προβάλλει ένα μοντέλο ζωής βασισμένο στους παραδοσιακούς ρόλους των φύλων) ταξινομούνται αμέσως ως λήμματα, ακολουθώντας τον ρυθμό της ζωντανής γλώσσας «εδώ και τώρα», κάτι το οποίο οι Ελληνες λεξικογράφοι δεν φαίνεται ούτε να ασπάζονται, αλλά ούτε και να απορρίπτουν.

Οι λεξικογράφοι της Ακαδημίας Αθηνών με τους οποίους μιλήσαμε προσεγγίζουν με μεγαλύτερη προσοχή, αλλά όχι με σκεπτικισμό τη γλώσσα των νέων, η οποία μοιάζει να ανοίγει ένα νέο πεδίο έκφρασης. Δεν εντάσσουν αμέσως τις λέξεις και τις φράσεις που χρησιμοποιεί η γενιά Ζ ή που εμφανίζονται ξαφνικά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αντίθετα αφήνουν να περάσει ένα εύλογο χρονικό διάστημα ώστε να διαπιστωθεί αν η χρήση μιας λέξης θα καθιερωθεί ή αν πρόκειται απλώς για μόδα παροδική, που σύντομα θα εξαφανιστεί. «Η γλώσσα είναι ζωντανή και εξελίσσεται, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα καταγράψουμε αμέσως οποιαδήποτε λέξη μας κάνει εντύπωση ή την ακούμε για πρώτη φορά. Στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών υπάρχει ειδική κατηγορία νεολογισμών· εκεί συγκεντρώνονται οι νέες λέξεις, οι οποίες μελετώνται προσεκτικά πριν αποφασιστεί αν θα ενταχθούν ή όχι. Πρέπει να σκεφθούμε πόσο θα αντέξει μια λέξη, αν θα ριζώσει στη χρήση ή αν θα εξαφανιστεί. Γι’ αυτό τα λεξικά δεν είναι ποτέ απολύτως αντικειμενικά· είναι προϊόν επιστημονικής κρίσης και επιλογής», τονίζει στην «Κ» ο επιστημονικός υπεύθυνος, συντάκτης και επιμελητής του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, Χριστόφορος Χαραλαμπάκης.

Προβολή στο μέλλον

Μαζί του συμφωνεί και ο Γιώργος Παπαναστασίου. «Μια λέξη μπορεί να ενταχθεί ως κομμάτι του σύγχρονου νεανικού λεξιλογίου, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα παραμείνει για πάντα. Είναι πιθανό σε πέντε χρόνια να χρειαστεί να αφαιρεθεί από το λεξικό, αν η χρήση της έχει εκλείψει. Ο σημερινός λεξικογράφος οφείλει όχι μόνο να καταγράφει τη γλώσσα όπως είναι τώρα, αλλά και να μπορεί να φανταστεί αν μια λέξη έχει προοπτική να συνεχίσει να υπάρχει ή αν πρόκειται να εξαφανιστεί μέσα σε λίγα χρόνια. Η λεξικογραφία δεν είναι απλή αποτύπωση· είναι μια διαδικασία κρίσης και πρόβλεψης, που ισορροπεί ανάμεσα στη ζωντανή ροή της γλώσσας και στη διάρκεια των λέξεων στον χρόνο». Με αυτή τη λογική, όπως εξηγεί ο κ. Παπαναστασίου, στη νέα έκδοση του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής, που θα κυκλοφορήσει σε περίπου τρία χρόνια, θα ενταχθούν λέξεις οι οποίες αντανακλούν τη σύγχρονη πραγματικότητα, όπως «κρυπτονόμισμα», «τηλεργασία», «πρωινάδικο» και «κακοποιητικός».

«Η διαδικασία ξεκίνησε πριν από δυόμισι χρόνια. Πρόκειται για μια ριζική αναμόρφωση, όχι απλώς για την προσθήκη μερικών δεκάδων νέων λέξεων. Θα ενταχθούν νέοι όροι που έχουν καθιερωθεί στη χρήση. Αυτό απαιτεί επιστημονική κρίση, αξιολόγηση και αναδιάρθρωση του λεξικού στο σύνολό του», λέει ο κ. Παπαναστασίου, παραθέτοντας ακόμη μερικά παραδείγματα από τις νέες λέξεις που θα ενταχθούν στο λεξικό. «Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η λέξη “κορωνοϊός”. Τα προηγούμενα χρόνια τη συναντούσαμε καθημερινά λόγω της πανδημίας, ενώ πριν από αυτήν δεν υπήρχε σε κανένα λεξικό της νέας ελληνικής – μόνο σε εξειδικευμένα ιατρικά συγγράμματα. Η εμπειρία της καραντίνας την έκανε λέξη της καθημερινής μας ζωής, ακόμη κι αν σήμερα η χρήση της είναι πολύ πιο περιορισμένη, καθώς το φαινόμενο έχει σχεδόν εκλείψει», εξηγεί και συμπληρώνει ότι «ακόμη μία λέξη που θα δείτε στη νέα έκδοση είναι και ο “ινφλουένσερ”. Το άτομο που επηρεάζει το κοινό, συνήθως μέσα από τα σόσιαλ μίντια».  

Η πολιτική που ακολουθεί το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής είναι ότι δεν περιορίζεται μόνο στην προσθήκη νέων λέξεων, αλλά προχωρεί και στην αφαίρεση όρων που έχουν πια ξεπεραστεί. «Η αφαίρεση λέξεων όπως “αυριανισμός” ή το ρήμα “καραμελιάζω” (πλέον λέμε “καραμελώνω”) είναι μια διαδικασία πολύ πιο απαιτητική από την εισαγωγή νεολογισμών, γιατί προϋποθέτει να κριθεί αν ένας όρος έχει οριστικά αποσυρθεί από τη χρήση και αν η μνήμη του παραμένει μόνο ιστορική. Ετσι, το λεξικό δεν καταγράφει απλώς το καινούργιο, αλλά ανανεώνεται ριζικά, αναδιαμορφώνοντας το γλωσσικό του σώμα ώστε να αντανακλά την πραγματική εικόνα της σύγχρονης ελληνικής», συμπληρώνει ο κ. Παπαναστασίου.

Τα αγγλόφωνα λεξικά

Το Μεγάλο Ηλεκτρονικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας των Εκδόσεων Πατάκη μοιάζει να συμβαδίζει περισσότερο με τον ρυθμό των μεγάλων αγγλόφωνων λεξικών, που ανανεώνονται συνεχώς με νέους όρους. Στο λημματολόγιό του καταγράφονται καθημερινά λέξεις που έχουν ήδη περάσει στη ζωντανή χρήση της γλώσσας, οι περισσότερες εκ των οποίων προέρχονται απευθείας από την Αγγλική.

Σε αντίθεση με το Λεξικό Τριανταφυλλίδη, αυτό του Πατάκη ακολουθεί μια διαφορετική προσέγγιση. Δεν αφαιρεί ποτέ καμία λέξη, ακόμη κι αν η χρήση της έχει πια περιοριστεί ή έχει σχεδόν εκλείψει. «Ολες οι λέξεις που έχουν καταγραφεί παραμένουν στο λημματολόγιο, λειτουργώντας ως γλωσσικό αποθετήριο που διασώζει όχι μόνο το παρόν αλλά και το παρελθόν της ελληνικής γλώσσας. Είναι σημαντικό διότι μπορεί κάποιος να διαβάζει λογοτεχνία ή πολιτικούς λόγους του 19ου αιώνα και να χρειαστεί επεξήγηση», τονίζει ο Στέφανος Πατάκης.

Το λεξικό που δημιουργήθηκε πριν από 25 χρόνια και από τότε δεν έχει πάψει να εμπλουτίζεται και να διορθώνεται, αποτελεί έργο μιας συντακτικής ομάδας 150 ειδικών από όλους τους κλάδους. «Οταν ξεκίνησε το εγχείρημα, θεωρούσα ότι σε τρία χρόνια θα έχουμε τελειώσει. Εκανα λάθος. Κάθε μέρα συνειδητοποιώ ότι όσο προχωρούμε την έρευνα τόσο λιγότερα γνωρίζουμε. Η γλώσσα είναι ένα αχανές πεδίο», σημειώνει ο κ. Πατάκης, υπογραμμίζοντας παράλληλα ότι οι αγγλισμοί παίζουν πλέον καθοριστικό ρόλο και δεν είναι μόνο αδύνατο αλλά και λάθος να μη συμπεριληφθούν, κάποιοι από αυτούς, στα λεξικά. Μαζί του συμφωνεί και ο κ. Χαραλαμπάκης: «Δεν υπάρχουν πια νεολογισμοί που γεννιούνται από χαρισματικούς ποιητές, όπως συνέβαινε με τον Κωστή Παλαμά και άλλους δημιουργούς του παρελθόντος. Σήμερα τα λεξικά εμπλουτίζονται συνεχώς με λέξεις που προέρχονται κυρίως από τα πεδία των θετικών επιστημών, της πληροφορικής αλλά και από τα αμερικανικά αγγλικά της καθομιλουμένης, καθώς η γλώσσα μας καλείται να περιγράψει νέα φαινόμενα και όρους, όπως για παράδειγμα τα “πόντκαστ”, “Ινσταγκραμ“, “χοτ σποτ” κ.ά.».

Η «γυάλινη οροφή»

Για τον κ. Χαραλαμπάκη, «ένα λεξικό είναι απαραίτητο να ευαισθητοποιεί το κοινό μέσα από τις λέξεις και τα παραδείγματα που περιλαμβάνει, ώστε να αναδεικνύει πλευρές της γλώσσας, οι οποίες συνδέονται με την κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα». Οπως εξηγεί, «αν ανοίξετε το λήμμα “γυάλινος” στο Χρηστικό Λεξικό, θα δείτε ότι δεν περιορίζεται μόνο στην κυριολεκτική σημασία. Υπάρχει το παράδειγμα της γυάλινης οροφής, που σημαίνει το αόρατο εμπόδιο το οποίο δυσχεραίνει ή αποθαρρύνει τις γυναίκες και τα άτομα από μειονότητες να ανέλθουν σε ανώτατες ιεραρχικές βαθμίδες λόγω κοινωνικών προκαταλήψεων. Πρόκειται για έναν όρο που προέρχεται από τα αγγλικά (glass ceiling, 1984) και τα γαλλικά (plafond de verre)».

Με τον ίδιο τρόπο, αν αναζητήσετε το λήμμα «μπούλινγκ» θα δείτε ότι δεν μένει στη μεταφορά του ξενικού όρου, αλλά αποδίδει με σαφήνεια τη σημασία του: πρακτικές εκφοβισμού, παρενόχλησης και θυματοποίησης παιδιών από συνομηλίκους τους. «Ετσι, οι λέξεις δεν είναι απλώς σημάνσεις, αλλά γίνονται εργαλεία κατανόησης της κοινωνίας και των προβλημάτων της, δείχνοντας ότι η λεξικογραφία μπορεί να λειτουργήσει ως καθρέφτης της εποχής μας», καταλήγει ο κ. Χαραλαμπάκης.