Οι σαρωτικές αλλαγές που συμβαίνουν στον τομέα της δημοσιογραφίας, της επικοινωνίας και κατ’ επέκταση της ποιότητας της δημοκρατίας στις μέρες μας είναι στο επίκεντρο της ενδιαφέρουσας έρευνας που πραγματοποίησε το Ινστιτούτο Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΙΜΜΕ), με επικεφαλής τον διευθυντή του Ινστιτούτου, Νικόλα Καρύδη. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε ανάμεσα σε μαθητές και φοιτητές σε σχολεία και πανεπιστήμια της Κύπρου και σύμφωνα με τον κ. Καρύδη, πρόθεση της συγκεκριμένης πιλοτικής έρευνας του ΙΜΜΕ, το οποίο αποτελεί ένα από τα ερευνητικά κέντρα του Ιδρύματος Universitas, ήταν να εμβαθύνει στην έννοια του ειδησεογραφικού γραμματισμού κυρίως ανάμεσα σε εκπροσώπους της Gen Z. «Πήγαμε σε ιδιωτικά και δημόσια σχολεία και σε πρωτοετείς φοιτητές σε πανεπιστήμια όπου κάναμε μια παρουσίαση για τον ειδησεογραφικό γραμματισμό σε μια προσπάθεια να βοηθήσουμε τους νέους να ξεχωρίσουν την έννοια της δημοσιογραφίας από την ευρύτερη και αόριστη δημιουργία περιεχομένου στο ψηφιακό σύμπαν». Η αλληλεπίδραση με τους μαθητές, σύμφωνα με τον κ. Καρύδη, γινόταν πάντοτε σε χαλαρό περιβάλλον όπου επιτρέπονται γνησιότερες απαντήσεις από τα πιο στεγνά ερωτηματολόγια που είθισται να χρησιμοποιούνται. Ένα βασικό πόρισμα που προέκυψε, υπογραμμίζει o κ. Καρύδης, είναι ότι «οι νέοι δεν αναζητούν από μόνοι τους τις ειδήσεις, ούτε είναι σε θέση να ξεχωρίσουν το ειδησεογραφικό από το μη ειδησεογραφικό περιεχόμενο το οποίο εμφανίζεται στις πλατφόρμες τους».

«Σε μια απόπειρα να κάνουμε τον διαχωρισμό», προσθέτει ο κ. Καρύδης, «εξηγήσαμε ότι η ποιοτική δημοσιογραφία είναι κάτι το οποίο στηρίζεται σε έναν ολόκληρο μηχανισμό, από αίθουσα σύνταξης, ανταποκριτές, αρχισυντάκτες, κώδικα δεοντολογίας και νομικό τμήμα μέχρι την υποχρέωση να απαντά σε ερωτήματα και να διορθώνει τυχόν λάθη» και προσθέτει πως: «Αντιθέτως, πολλοί δημιουργοί περιεχομένου που βρίσκουμε σε πλατφόρμες όπως το Instagram, το TikTok και το YouTube δεν έχουν ειδησεογραφικό υπόβαθρο, τα κίνητρά τους δεν έχουν καμία σχέση με το δημόσιο συμφέρον και την πραγματική ενημέρωση και πολλές φορές ηθελημένα ή άθελα παραπλανούν». Το γεγονός ότι οι νέοι συγχέουν το ειδησεογραφικό με το μη ειδησεογραφικό περιεχόμενο το βρήκαμε βαθιά ανησυχητικό, επισημαίνει ο κος Καρύδης.

«Να μη θεωρηθεί όμως ότι μόνο οι έφηβοι και οι νεαροί ενήλικες αντιμετωπίζουν αυτό το πρόβλημα», τονίζει. Σε μεγάλο βαθμό, αυτό ισχύει και για τους ενήλικες. «Κάτι άλλο που μας προξένησε εντύπωση ήταν η ευκολία και η συχνότητα που οι νέοι μας χρησιμοποιούν όρους όπως fake news και θεωρίες συνωμοσίας για πράγματα που διαβάζουν χωρίς να αντιλαμβάνονται τι ακριβώς κουβαλούν αυτοί οι όροι. Ένα άλλο τεράστιο πρόβλημα το οποίο διαφάνηκε μέσω της έρευνας του ΙΜΜΕ κι αυτό, σύμφωνα με τον Νικόλα Καρύδη, επίσης δεν περιορίζεται ανάμεσα σε νεαρής ηλικίας άτομα, είναι ότι μέσω της νέας αλγοριθμικής πραγματικότητας που έχει κυριαρχήσει στην ενημέρωση, τα διεθνή, τα εθνικά, τα τοπικά και τα προσωπικά θέματα συνυπάρχουν και συνευρίσκονται συνεχώς σε μια παντελώς συγχυσμένη ροή.

Από το ένα θέμα στο άλλο

«Πεταγόμαστε από το ένα θέμα στο άλλο, χωρίς ποτέ να εμβαθύνουμε. Διακόπτουμε, ξεχνάμε, δεν θυμόμαστε πού βρήκαμε αυτό το οποίο διαβάσαμε κι όλο αυτό υποσκάπτει τελικά τη δυνατότητά μας να εμπεδώσουμε πληροφορία και γνώση. Όταν όμως δεν εμπεδώνουμε πληροφορία, δεν δημιουργούμε μνήμη διαρκείας και όταν δεν έχουμε μνήμη διαρκείας δεν μπορούμε να κάνουμε λογικούς συλλογισμούς. Στη συνέχεια δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα όπως αυτά που αντιμετωπίζουμε τον τελευταίο καιρό με την ανάδειξη σε θέσεις εξουσίας αμφιλεγόμενων προσώπων, που αν κάναμε λογικούς συλλογισμούς μάλλον δεν θα φτάναμε ποτέ στο σημείο να τους εκλέξουμε».

Ο κ. Καρύδης ονομάζει ως πηγή μερικών από τα μεγαλύτερα προβλήματα της εποχής μας τη σχέση που έχουν αναπτύξει οι νέοι βαρόνοι της τεχνολογίας, όπως περιγράφει γλαφυρά τους ιδιοκτήτες των μεγάλων διαδικτυακών πλατφορμών με τους ανά τον κόσμο αυταρχικούς ηγέτες των ημερών. «Στην ψηφιακή περιήγησή μας, είτε μέσα από επιλογές που ανοίγουμε, ή ακόμα και μέσω αυτών που επιλέγουμε να μην ανοίγουμε, οι μεγάλες επιγραμματικές πλατφόρμες –τα VLOPs– μας καθοδηγούν, μας ομαδοποιούν και μας εκμεταλλεύονται. Είναι γι’ αυτό τον λόγο που είναι βαθιά επικίνδυνη η σχέση που έχει αναπτυχθεί μεταξύ των αυταρχικών ηγετών στις ανά το παγκόσμιο ελαττωματικές δημοκρατίες και των ιδιοκτητών αυτών των πλατφορμών, των νέων βαρόνων της τεχνολογίας. Αυτή η σχέση και η δύναμη που έχουν οι πλατφόρμες να κατακερματίζουν και μετά να ομαδοποιούν τα κομμάτια της κοινωνίας σε ψηφιακά γκέτο αποτελεί την πηγή των προβλημάτων μας».

Στην Κύπρο, καταλήγει ο κ. Καρύδης, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και η Αρχή Ραδιοτηλεόρασης με το καταρτισμένο προσωπικό το οποίο διαθέτουν έχουν εντείνει τις προσπάθειές τους τα τελευταία χρόνια, όμως δεν διαθέτουν τους απαιτούμενους πόρους και αυτό διότι θεωρώ ότι απουσιάζει σοβαρή πολιτική βούληση από πλευράς του κράτους να στηρίξει το εγχείρημα. Το κράτος έχει υποχρέωση να εκπονήσει μια στρατηγική για τον ειδησεογραφικό γραμματισμό, να βεβαιωθεί ότι οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να ξεχωρίσουν την αλήθεια από το ψέμα και την αξία της δημοσιογραφίας για το δημόσιο συμφέρον από την ψυχαγωγία που συχνά ποζάρει ως δημοσιογραφία. Αν λάβουμε υπόψη ότι το 2028 οι 17χρονοι, δηλαδή τα παιδιά που είναι σήμερα 14 χρονών, θα ψηφίζουν, τότε το θέμα μετατρέπεται σχεδόν σε ζήτημα έκτακτης ανάγκης.

Η έρευνα ανέδειξε την αδυναμία των νέων να ξεχωρίζουν το ειδησεογραφικό από το μη ειδησεογραφικό περιεχόμενο στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.

Σημαντικά ευρήματα έρευνας

• Οι μαθητές δεν αντιμετωπίζουν τις ειδήσεις ως κάτι που πρέπει να ακολουθούν, ενώ τακτικά τις μπερδεύουν με μη-ειδησεογραφικό περιεχόμενο που συναντούν στην καθημερινή ψηφιακή τους πρόσληψη.

• «Διασκεδαστικό να γνωρίζεις» ή «χρήσιμο να γνωρίζεις» είναι το κριτήριο με το οποίο αποφασίζουν τι θα εξερευνήσουν.

• Σπάνια ξεκινούν με την πρόθεση να έχουν πρόσβαση σε συγκεκριμένο ειδησεογραφικό μέσο. Αν κάτι τους φανεί ενδιαφέρον, σταματούν, κάνουν κλικ και διαβάζουν ή παρακολουθούν.

• Έχει επικρατήσει η αντίληψη ότι αν κάτι είναι σημαντικό θα εμφανιστεί στη ροή τους, οπότε δεν υπάρχει διάθεση να το ψάξουν.

• Το παγκόσμιο, το εθνικό, το τοπικό και το προσωπικό εμφανίζονται και εξαφανίζονται από το πεδίο τους με την ίδια ταχύτητα.

• Σε πολλές περιπτώσεις, το έναυσμα και η προσοχή τους σε ένα θέμα προκαλείται μέσω της προσωπικής ανάρτησης ενός φίλου ή δημιουργού περιεχομένου και όχι μέσω οποιασδήποτε ανάρτησης ειδήσεων σχετικά με το γεγονός.

• Μόνο όταν συμβεί κάτι συνταρακτικό, θα ψάξουν να βρουν πληροφορίες σε ειδησεογραφικούς ιστότοπους.

• Οι εκπαιδευτικοί ήταν πρόθυμοι να διευθετήσουν περισσότερες παρουσιάσεις για τον ειδησεογραφικό γραμματισμό. Όπως εξήγησαν, δεν τους προσφέρεται η ευκαιρία, το πλαίσιο ή ο χρόνος να το πράξουν. Συμφωνούν ότι τέτοιες παρουσιάσεις πρέπει να ενσωματωθούν μονίμως στο μαθησιακό πρόγραμμα.

• Όλοι οι δάσκαλοι συμφωνούν ότι παρουσιάσεις αυτού του τύπου θα πρέπει να γίνουν μόνιμο στοιχείο του μαθήματος.

• Μερικές φορές, είχαμε την αίσθηση ότι οι δάσκαλοι ένιωθαν χαμένοι απέναντι στο αβυσσώδες, αδόμητο και μη διαχειρίσιμο σύνολο ψηφιακών πληροφοριών στο οποίο εκτίθενται οι μαθητές τους.

• Ορισμένοι δάσκαλοι παραδέχθηκαν την απουσία δεξιοτήτων για να αντιμετωπίσουν τη νέα κατάσταση.

• Οι μαθητές έχουν σχεδόν μηδενική επαφή με έντυπες εφημερίδες. Αναγνωρίζουν τις διαδικτυακές παρουσίες ορισμένων τοπικών εφημερίδων καθώς και τις διαδικτυακές παρουσίες βασικών ειδησεογραφικών οργανισμών, τόσο εθνικών όσο και διεθνών.

• Σχεδόν όλοι οι μαθητές αξιολογούν το Instagram και το TikTok ως τις βασικές πηγές ενημέρωσής τους. Ακολουθεί το YouTube, το Facebook και το X. Απρόσμενος αριθμός μαθητών ακούει podcasts.

• Ένας σημαντικός αριθμός μαθητών ήταν κυνικά ωμός για τα μέσα ενημέρωσης και τους δημοσιογράφους, διατυπώνοντας έλλειψη εμπιστοσύνης, η οποία ωστόσο ήταν ασαφές εάν είναι αποτέλεσμα προσωπικής εμπειρίας.

• Η φράση «ψευδείς ειδήσεις» είναι μέρος του λεξιλογίου τους και τη χρησιμοποιούν συχνά και αβίαστα.

• Οι μαθητές είναι εξοικειωμένοι με τη φράση «θεωρίες συνωμοσίας» και ισχυρίζονται ότι τις συναντούν στην καθημερινότητά τους.

• Το βίντεο συνοδευόμενο από κείμενο ήταν μακράν η πιο δημοφιλής επιλογή της προτιμώμενης μιντιακής κατανάλωσής τους.

• Οι θετικές απαντήσεις για μακροσκελή ανάγνωση ήταν σπάνιες, πολύ λίγοι την επιλέγουν – οι περισσότεροι μόνο όταν έπρεπε (π.χ. για σχολική εργασία).

• Οι μαθητές περνούν από 3 έως 6 ώρες την ημέρα στο τηλέφωνο ή το tablet τους, πολύ περισσότερες τις ημέρες που δεν είναι στο σχολείο.

• Ο Κύπριος δημιουργός περιεχομένου που εξασφάλισε την εκλογή του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 2024 ήταν γνωστός σε όλους τους μαθητές. Η σύνδεση του εν λόγω πολιτικού με τον ιδιοκτήτη της πλατφόρμας μέσων κοινωνικής δικτύωσης Χ και η συνεχής παρουσία του σε άλλες πλατφόρμες δημιούργησε εξοικείωση, η οποία συνοδευόταν όμως και με μια αναγνώριση της γραφικότητάς του.